ایران، کشوری با تاریخی غنی و موقعیت جغرافیایی استراتژیک در منطقه، دارای منابع طبیعی فراوان، به‌ویژه در بخش معدن است. این بخش نه تنها به عنوان یک منبع مهم ثروت زیرزمینی شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یکی از ارکان کلیدی رشد اقتصادی و پیشرفت تکنولوژیک محسوب می‌گردد. با توجه به سند چشم‌انداز، بخش معدن می‌تواند به عنوان جایگزینی برای صنعت نفت، نقشی مؤثر در رشد اقتصادی کشور ایفا کند. ایران با در اختیار داشتن حدود ۷ درصد از ذخایر معدنی جهان و تنوعی بالغ بر ۶۴ تا ۶۸ نوع ماده معدنی غیرنفتی، در میان ۱۵ قدرت معدنی برتر جهان قرار دارد. ارزش این ذخایر بین ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۶ و بیش از ۷۷۰ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱ برآورد شده است.
ثروت معدنی ایران و اهمیت آن
ایران در زمینه ذخایر معدنی زیرزمینی بسیار غنی است. مهم‌ترین این معادن شامل زغال‌سنگ، مواد معدنی فلزی، شن و ماسه، مواد معدنی شیمیایی و نمک هستند. از نظر ذخایر برخی فلزات، ایران در جایگاه‌های قابل توجهی در جهان قرار دارد؛ از جمله بزرگترین ذخایر روی، نهمین ذخایر مس، دوازدهمین ذخایر آهن، دهمین ذخایر اورانیوم و یازدهمین ذخایر سرب. معادن بزرگ و جهانی در ایران، اغلب به صورت روباز هستند. مثال‌هایی از این معادن شامل معدن مس سرچشمه، معدن سنگ آهن سنگان، معدن روی انگوران، معدن روی مراغه و معدن گل گهر سیرجان هستند. علاوه بر این‌ها، ایران با دارا بودن ۱۸ درصد منابع گاز و ۹ درصد منابع نفتی جهان، جایگاه منحصر به فردی در تأمین انرژی برای فعالیت‌های معدنی، به ویژه فرآوری و تولید فلزات، دارد که قیمت انرژی را نسبت به قیمت جهانی کاهش می‌دهد.
نقش صنایع سنگین (از جمله معدن و فولاد) در اقتصاد ایران
صنایع سنگین، صنایعی هستند که برای تولید نیاز به حجم بالایی از مواد اولیه، انرژی و نیروی انسانی دارند و محصولات آن‌ها سنگین و حجیم هستند. این صنایع به دو دسته اصلی استخراجی (مانند معدن) و تبدیلی (مانند فولاد) تقسیم می‌شوند. صنایع سنگین نه تنها ستون فقرات تولید صنعتی هستند، بلکه منبع اصلی صادرات و درآمدهای ارزی در بسیاری از کشورها به شمار می‌روند.
در ایران، صنایع سنگین، به ویژه صنعت فولاد، سیمان، پتروشیمی و خودرو، اهمیت ویژه‌ای دارند و سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی ایفا می‌کنند. صنعت فولاد یکی از مهم‌ترین صنایع ایران است و ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فولاد در خاورمیانه محسوب می‌شود که بخش عمده نیاز داخلی را تأمین کرده و منبع مهمی برای صادرات است.
نقش صنایع سنگین در توسعه اقتصادی شامل موارد زیر است:
۱. اشتغال‌زایی: این صنایع به دلیل نیاز به نیروی انسانی متخصص و غیرمتخصص، فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد می‌کنند و به کاهش نرخ بیکاری کمک می‌نمایند.
2. استقلال اقتصادی: با تولید داخلی محصولات مورد نیاز مانند فولاد و ماشین‌آلات سنگین، کشورها از وابستگی به واردات کاسته و به خودکفایی دست می‌یابند.
3. توسعه زیرساخت‌ها: صنایع سنگین به طور مستقیم در توسعه زیرساخت‌هایی مانند جاده‌ها، پل‌ها و ساختمان‌ها نقش دارند.
چشم‌انداز آینده صنعت فولاد و معدن
آینده صنعت فولاد و معدن به شدت به نوآوری‌ها و تحولات فناورانه وابسته است. حرکت به سوی تولید فولاد با کربن پایین یا صفر کربن، به‌ویژه با استفاده از هیدروژن به جای کربن، بسیار مهم است. استفاده از تکنیک‌های پیشرفته بازیافت و اصول اقتصاد دایره‌ای می‌تواند مصرف مواد خام را کاهش داده و بهره‌وری انرژی را افزایش دهد. تحول دیجیتال، شامل استفاده از اینترنت اشیا (IoT) و هوش مصنوعی (AI)، می‌تواند کارایی را افزایش داده و ضایعات را کاهش دهد و صنعت را به سمت پایداری بیشتر سوق دهد.
در ایران، آینده صنعت فولاد و معدن نویدبخش فرصت‌های زیادی است. دسترسی به منابع غنی سنگ آهن، تقاضای بالای صنایع داخلی (مانند خودروسازی و ساخت و ساز) و نزدیکی به بازارهای منطقه‌ای، از مزیت‌های مهم ایران هستند. با توجه به منابع غنی و موقعیت استراتژیک، آینده صنعت فولاد در ایران درخشان پیش‌بینی می‌شود. تمرکز بر تولید فولادهای خاص با ارزش افزوده بالا می‌تواند جایگاه ایران در بازارهای جهانی را تقویت کند. پیش‌بینی می‌شود که ایران در آینده بهشت سرمایه‌گذاری معدنی باشد.
چالش‌های پیش روی صنعت فولاد و معدن
با وجود پتانسیل بالا، این صنایع با چالش‌های متعددی روبرو هستند که رشد آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
۱. چالش‌های اقتصادی و استراتژیک:
* کمبود سرمایه‌گذاری: صنایع سنگین به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بالا و تجهیزات پیشرفته، اغلب با این چالش مواجه‌اند.
* رقابت جهانی و نوسانات بازار: این صنایع در بازارهای جهانی با رقابت روبرو هستند و نوسانات در تقاضا، عرضه و قیمت مواد اولیه بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد.
* تحریم‌ها: تحریم‌ها یکی از بزرگترین چالش‌ها در دو دهه گذشته بوده‌اند که برنامه‌های توسعه‌ای و صنعتی ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
* چالش‌های داخلی: ناهماهنگی‌ها و کمبود اطلاعات در مورد چگونگی تحقق توسعه اقتصادی و همچنین وجود تفکر سنتی و قدیمی (مانند تفکر دهه ۴۰) در بخش معدن که با رویکردهای دانش‌بنیان و فناوری نوین فاصله دارد، نیز موانع مهمی هستند.
۲. چالش‌های زیست‌محیطی (جنبه تخصصی):
* آلودگی: فرآیند تولید در صنایع سنگین و فعالیت‌های معدنی می‌تواند منجر به آلودگی هوا، آب و خاک شود. نگرانی‌های زیست‌محیطی و فشار برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به یک چالش عمده تبدیل شده است.
* مدیریت پسماندهای معدنی (باطله): با افزایش تولید، حجم پسماندهای کارخانجات فرآوری مواد معدنی (که باطله نامیده می‌شوند) نیز افزایش می‌یابد. این باطله‌ها، به‌ویژه از کانی‌های سولفیدی حاوی فلزات سنگین، می‌توانند منجر به آلودگی آب و خاک شوند.
* زهاب اسیدی معادن (AMD): یکی از مشکلات اصلی، زهاب اسیدی معادن است که از اکسیداسیون کانی‌های سولفیدی مانند پیریت ایجاد می‌شود و می‌تواند فلزات سنگین را در خود حل کرده و محیط زیست را آلوده کند.
* مواد شیمیایی در فرآوری: در فرآیندهایی مانند فلوتاسیون، از مواد شیمیایی استفاده می‌شود که بخشی از آن‌ها غیرقابل بازیابی بوده و وارد باطله می‌شوند.
* سدهای باطله: روش سنتی مدیریت باطله، انتقال آن به سدهای باطله است. این سدها نیازمند مکان‌یابی دقیق با توجه به عواملی مانند توپوگرافی، ماهیت باطله، مسائل زیست‌محیطی (آلودگی آب زیرزمینی، هوا)، شرایط فیزیکی و آب و هوا هستند. خطر شکست این سدها بالا است (حدود ۸ برابر بیشتر از سدهای مخزنی آب)، که می‌تواند منجر به جریان یافتن حجم عظیمی از مواد شیمیایی و آسیب به مناطق مسکونی و صنعتی پایین‌دست شود.
۳. چالش‌های ایمنی (جنبه تخصصی):
* مخاطرات محیط کار: عملیات معدنکاری ذاتاً خطرناک است و کارگران با مخاطرات فراوانی مواجه‌اند. این مخاطرات شامل عوامل زیان‌آور فیزیکی (مانند صدا، ارتعاش، استرس گرمایی)، شیمیایی (مانند گردوغبار، گازها و بخارات مواد منفجره) و ارگونومیکی هستند.
* گردوغبار: ذرات معلق مانند گردوغبار سنگ‌ها در طول عملیات حفاری، استخراج، بارگیری، سنگ‌شکنی و انفجار تولید می‌شوند. تماس طولانی مدت با گردوغبار معدنی می‌تواند منجر به بیماری‌های ریه مانند سیلیکوسیس شود. کنترل گردوغبار شامل تکنیک‌های حفاری مرطوب و استفاده از اسپری آب است.
* گازها و بخارات شیمیایی: گازهای سمی مانند دی‌اکسید سولفور و اکسیدهای نیتروژن در هنگام آتشباری تولید می‌شوند. همچنین گازهای خروجی از موتور ماشین‌های دیزلی شامل ذرات ریز مضر هستند و تماس دائم با آن‌ها برای سلامتی زیان‌بار است. ماسک‌های گردوغبار قادر به حفاظت در مقابل این گازها نیستند.
* صدا: صدای زیاد ماشین‌آلات حفاری، چکش‌ها و تجهیزات مکانیکی می‌تواند منجر به اختلال شنوایی و کری شغلی شود. کنترل صدا با محصور کردن منابع صدا، افزایش فاصله یا استفاده از تجهیزات حفاظت شنوایی مانند ایرپلاگ و ایرماف امکان‌پذیر است.
* ارتعاش: کار با ماشین‌های دستی و پنوماتیکی می‌تواند منجر به اثرات زیان‌بار ارتعاش در دست و بازوها شود، مانند سندروم سفیدی انگشت (VWF) که بی‌حسی و کرختی انگشتان را به همراه دارد. برای VWF درمانی وجود ندارد. پیشگیری و کنترل ارتعاش شامل کاهش زمان کار با تجهیزات پرارتعاش، استفاده از تجهیزات مدرن با ارتعاش کم، نگهداری صحیح تجهیزات و عدم گرفتن محکم دسته آن‌هاست. تجهیزات حفاظت فردی برای دست و بازو در مقابل ارتعاش موثر نیستند.
* مخاطرات زمین: سقوط سنگ، ریزش جبهه کار و ریزش زمین از مخاطرات اصلی در معادن روباز هستند که می‌تواند باعث حوادث جدی شود. طراحی مناسب و بازرسی منظم دیواره‌ها و پله‌های استخراجی برای پیشگیری ضروری است. نباید زیر برش ایجاد کرد مگر با استفاده از نگهدارنده مناسب.
* تجهیزات و ماشین‌آلات: کار با ماشین‌آلات سنگین و تجهیزات حفاری خطرات خاص خود را دارد. اپراتورها باید صلاحیت و تجربه کافی داشته باشند و تجهیزات قبل از استفاده بازرسی شوند.
* نیروی انسانی: استفاده از کارگران فاقد تجربه و مهارت کافی یک چالش است.
راهکارها و مسیر حرکت به سوی آینده‌ای پایدار
برای غلبه بر چالش‌ها و تحقق پتانسیل عظیم صنعت فولاد و معدن در ایران، اقدامات متعددی لازم است:
۱. سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری:
نیاز به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، بهبود فرآیندهای تولید و استفاده از فناوری‌های نوین وجود دارد. این شامل استفاده از تکنولوژی‌های بومی و تقویت روابط تجاری بین‌المللی است. همچنین فناوری و تأمین مالی برای بخش معدن از نان شب واجب‌تر است.
۲. توجه به مسائل زیست‌محیطی:
باید به سمت استفاده از فناوری‌های سبز، بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش اثرات زیست‌محیطی حرکت کرد. این شامل مدیریت مؤثر منابع انرژی و آب است. در زمینه مدیریت پسماند، روش‌های مدرن‌تر مانند باطله خمیری (Paste Tailings System – PPSM) مزایای قابل توجهی دارند. این روش به دلیل عدم جدایش فاز جامد و مایع، عوارض زیست‌محیطی کمتری دارد و می‌تواند خطر تشکیل اسید از مواد سولفیدی را کاهش دهد. باطله خمیری را می‌توان بدون نیاز به سدهای بزرگ روی زمین انبار کرد. این سیستم همچنین می‌تواند منجر به کاهش مصرف آب تازه و مواد شیمیایی و صرفه‌جویی در انرژی پمپاژ شود. همچنین، استفاده از مواد جاذب (مانند بنتونیت) برای حذف فلزات سنگین از پساب‌ها پیشنهاد می‌شود.
۳. تقویت ایمنی:
ارتقاء ایمنی نیازمند درک بهتر ریسک‌ها و بهره‌گیری از تجارب گذشته است. اصول اساسی شامل حذف یا کنترل خطر در منبع، کاهش ریسک و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی است.
* آموزش: آموزش مناسب کارگران جدید و با تجربه در زمینه شناسایی خطرات و پیشگیری از آن‌ها امری حیاتی است.
* نظارت و بازرسی: بازرسی‌های منظم ایمنی از معادن ضروری است. سازمان نظام مهندسی معدن باید مهندسان ایمنی و فنی مقیم در معادن داشته باشد تا به طور مستمر نظارت کنند.
* مسئولیت‌پذیری: مدیران معدن باید از آگاهی کارکنان نسبت به وظایف ایمنی خود اطمینان حاصل کنند و کارگران نیز باید قوانین و مقررات حفاظتی و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی را رعایت کنند.
* تجهیزات حفاظت فردی (PPE): استفاده از PPE مناسب با نوع کار الزامی است. کلاه ایمنی، دستکش حفاظتی و کفش ایمنی حداقل تجهیزات مورد نیاز هستند. تجهیزات اضافی مانند گوشی حفاظتی در محیط‌های پرصدا لازم است.
۴. توسعه پایدار و حکمرانی:
توسعه پایدار نیازمند توجه همزمان به جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. باید با برنامه‌ریزی درست و منطقی و اعمال نظارت هماهنگ، این جنبه‌ها را تقویت کرد. همچنین، ایجاد یک تفکر دانش‌بنیان در بخش معدن، فراتر از صرفاً ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان، ضروری است.
نتیجه‌گیری
صنعت فولاد و معدن در ایران دارای پتانسیل‌های عظیم و موقعیت منحصر به فردی در جهان و منطقه است. دسترسی به ذخایر غنی، منابع انرژی ارزان، نیروی انسانی متخصص و بازارهای داخلی و منطقه‌ای، آینده‌ای روشن را برای این صنایع نوید می‌دهد. با این حال، چالش‌های جدی مانند کمبود سرمایه‌گذاری، تحریم‌ها، مشکلات زیست‌محیطی (به ویژه مدیریت پسماند و ایمنی)، و نیاز به تحول فناورانه و فکری وجود دارد. برای تبدیل این پتانسیل به توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی، لازم است با سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های نوین (از جمله روش‌های تولید سبز و مدیریت مدرن پسماند)، ارتقاء سطح ایمنی و بهداشت محیط کار، توسعه نیروی انسانی متخصص و اصلاح رویکردهای مدیریتی، این چالش‌ها را مدیریت کرد. بدون شک، با رویکردی جامع و آینده‌نگر، صنعت فولاد و معدن می‌تواند به یکی از اصلی‌ترین پیشران‌های شکوفایی اقتصادی ایران تبدیل شود.
